Hemen her sene İstanbul’a geliriz. Kayınbiraderim burada oturuyor. Oğullarım da yine bu güzel şehirde okuyorlar. Geldiğimde ufacık bir zaman aralığı bulsam -yalnız veya ailece- daha önce hazırlık yaptığım hatta rotasını çizdiğim tarihi semtleri gezerim. Bu seferki rotayı Cibali, Fener ve Balat olarak belirledim.

CİBALİ

Haliç üzerindeki Atatürk Köprüsü’nün batı ayağına doğru gelip sağa yani kuzeye döndüğümüzde solda kalan semtin adı Cibali.

İsmiyle ilgili bir efsanesi var. Fatih’in ordusunda Cebe Ali isminde bir derviş varmış. Savaşta kuşatma sırasında postunu denize yaymış. Yanındaki üç yüz müridi de aynı şeyi yapmış. Postların üstünden geçip karşı kıyıya ulaşmış ve savaşmışlar. Surlardaki Bizans askerleri çok korkmuş.

Cebe Ali’nin mezarı Cibali Karakolu’nun içindeymiş.

Muammer Karaca’nın yabancı bir eserden uyarladığı Cibali Karakolu tiyatrosu, bu semti ve karakolu meşhur etmiş. Oyun yirmi yıl kadar oynanmış.

Cibali, İstanbul’un çok katlı yapılaşmasına daha başlamamış, iki-üç katlı ahşap ve betondan yapılmış eski evleri, dar sokakları ile ayrı bir dünya.

Cibali Tütün Fabrikası (Kadir Has Üniversitesi)

Sahil boyunca ilerlediğimizde Abdülezel Paşa Caddesi üzerinde açık renkli tarihi binasında Kadir Has Üniversitesini görüyoruz. Burası eskiden tütün fabrikası imiş. Bu bölge, ulaşım kolaylığı nedeni ile Osmanlı’da sanayileşmenin başladığı yerlerden olmuş. Cibali Tütün fabrikası 1880’lerde Fransız sermayesi ile Reji idaresi tarafından kurulmuş. 1925’te millileştirilen fabrikada 1994’e kadar üretim devam etmiş. 1995’te boşaltılan yapı daha sonra eğitim kurumu olarak değerlendirilmek üzere Kadir Has Üniversitesi’ne tahsis edilmiş. 2002’de yapılan restorasyon ile bugünkü halini almış.

Cibali tütün fabrikasında erkek ve kadın işçiler birlikte çalışmışlar. Alpay’ın Fabrika Kızı şarkısı buradaki anılardan ilhamla yazılmış.

Bu tarihi binanın alt kısmında yer alan Osmanlı Dönemi hamam kalıntısının ve Bizans Dönemi Seferikos Su Sarnıcı’nın (Karanlık Çeşme) gün yüzüne çıkması ile burası Üniversite’nin yanında Rezan Has Müzesi olarak ziyarete açılmış. Sarnıç geçmişte işlevini yitirdikten sonra tütün fabrikasının deposu ve ardından II. Dünya Savaşı yıllarında erzak deposu olarak kullanılmış.

Müzede Urartu eserleri sergileniyordu.

Müzenin önünden devam edip Şerefiye caddesine ulaşınca önce sol sonra sağa döndüğümüzde yani yaklaşık 450 metre sonra Gül Camisi’ne geliyoruz.

Gül Camisi

9. yüzyılda Bizans döneminde Aya Theodosia Kilisesi olarak yapılmış. 1499’da camiye çevrilmiş. (İstanbul’da kiliseden camiye çevrilen yaklaşık 20 küsür yapı var.)

Rivayet odur ki; Azize Theodosia’nın isim gününde kalabalık, kilisede toplanmış. Güllerle süsledikleri kilisede Osmanlılar’ın şehri almaması için dua etmişler. Şehri alan Osmanlı askerleri buraya geldiklerinde gülleri görmüş ve şaşırmış.

Diğer rivayet de Gül Baba adındaki evliyanın burada gömülü olabileceği hakkında.

Diğer rivayet de şehri korurken öldüğü söylenen son Bizans imparatoru Konstantin Drageses’in burada gömülü olduğu.

Cami, sokak arasında sıkışıp kalmış, etrafına yapılan eklemeler ile tarihi benliğinden uzaklaşmış acınası bir görünümdeydi. Anahtarını bulmak da biraz zaman aldı.

Haç şeklinde taş ve tuğladan yapılmış bir binanın iç duvarlarında 6 köşeli Davut yıldızı bulunuyor.

Küçük Mustafa Paşa Hamamı

Caminin yan duvarının bulunduğu sokağın karşısında Küçük Mustafa Paşa Hamamı’nı ziyaret etmek istiyor ancak restorasyonda olduğunu öğreniyoruz. II. Beyazıt’ın sadrazamı Mustafa Paşa’nın yaptırdığı hamam şehrin en eski hamamlarından. Dışarıdan fotoğraflıyoruz.

Fatih Sultan Mehmet Cami

Fatih Sultan Mehmet tarafından 1462-1470 tarihleri arasında Atik Ali’ye yaptırılan Fatih Külliyesi eski bir Bizans kilisesinin bulunduğu alana inşa edilmiş. İstanbul’un dördüncü tepesinde bulunuyor.

Kuzeyden girildiğinde ortasında şadırvanı olan güzel bir avlusu var.

Büyük bir kubbesi bulunuyor.

Yakınlarda büyük bir restorasyon geçirdi. Bazı sanat tarihçileri tarafından orijinaline uygun olmadığı konusunda da eleştiriler almıştı.

Avlusunda Fatih Sultan Mehmet’in türbesi bulunmaktadır.

 

FENER

Bu semtte yer alan dik yokuş İstanbul’un yedi tepesinden birinde Yavuz Selim Camisi’ne kadar devam eder. Bizanslılar bu yokuşa Petrion (kaya) demişler. Burada surlardan başka iç kale de bulunuyormuş. Bizans’ı yerle bir eden 1204 Haçlı Seferi’nde Petrion’dan şehre girmişler. Çünkü başta düşman gibi görülmeyen Haçlı donanması Haliç’in meşhur zincirlerinden geçmiş. Buradan surlara saldırabilmiş.

Fatih’in fethinden önce Ege adaları ve Mora’ya kaçan bölge sakinleri, fetihten sonra Fatih’in adil ve özgür yönetimi neticesinde adalardaki bazı aristokrat aileler ile birlikte geri dönmüş. Bu soylu ve varlıklı Bizans aileleri Osmanlı döneminde uzun süre tercümanlık, Eflak Boğdan voyvodalıkları, sadrazamlık vb. görevlerde bulunmuşlar.

1601 yılında Patrikhane’nin buraya taşınması nedeniyle Rum Ortodoks cemaatinin dini merkezi olmuş.

1821’deki Mora ayaklanmasından sonra ise bölge halkı Avrupa’ya göç etmiş.

İnternetten bir harita: 1-Kanlı Kilise 2-Fener Rum Patrikhanesi 3- Bulgar Kilisesi 4-Fener Rum Lisesi 5-Kantemir Evi 6-Kadın Eserleri Kütüphanesi 7-Aya Yorgi Metokion Kilisesi

Bir dönem aristokratların yaşadığı semt bu tarihlerden sonra Anadolu’dan gelen insanlara mekan olmuş. Ancak kendini yenileyemeyen semtte ahşap evler bir hayli yıpranmış. 1985 yılında İstanbul’un Unesco Dünya Kültür ve Doğa Mirasını Koruma Sözleşmesi’ne dahil edilmesinden sonra ise Fener-Balat rehabilitasyon projesi başlamış. Bir çok evin bu kapsamda restore edildiğini görüyoruz. Evler; 3 katlı, cumbalı ve rengarenk görünümleri ile günümüzde instagram sayfalarını süslüyor.

Evet artık Fener Balat arasındaki dar sokaklarda eski dönemi canlandıran bir semtte gezintideyiz.

BALAT

Balat; Rumca “saray” anlamına gelen “palation” kelimesinden geliyor. Surlardaki Blaherna Sarayı’na yakınlığından ötürü semt bu ad ile anılmış. Zamanla bu isim değişerek Balat olmuş.

II. Beyazıt zamanında İspanya’dan gelen Yahudiler buraya yerleştirilmiş ve yakın zamana kadar bir Yahudi mahallesi olmuş.

Yıldırım Sokak ve özellikle Vodina Caddesinde çok sayıda rengarenk eski ev bulunuyor.

Fener Rum Patrikhanesi

1601’de Patrikhane bugün içinde bulunduğu Aya Yorgi Manastırı’na yerleşmiş.

Sadık Ahmet Caddesi üzerindeki Patrikane’ye üçlü bir kapıdan giriliyor. Bir yan kapıdan kiliseye girerken, diğer yan kapıdan Patrikhane’ye geçiliyor. Siyah renkli ana kapı ise kapalı ve hoş olmayan bir anısı var.

1821’de II. Mahmut döneminde Yunanistan’da Mora isyanı başlıyor. Rumlar binlerce Müslümanı katlediyorlar. Mücadelenin başını kilise ve papazlar çekiyor. Eskiden beri Yunanistan yönetiminde kilisenin rolü inkar edilemez. Padişah emriyle Patrikhane basılıyor.

Mora isyanına ait belgeler ve patrik 5. Gregoryus’un Rus çarına yazdığı ihanet mektubu ele geçiriliyor. Bunun üzerine patrik suçlu bulunarak bu kapının önünde asılıyor. Gregoryus’tan sonra gizlice toplanan patrikhane yönetimi, aynı yerde bir Türk devlet veya din adamı asılana kadar kapının kapılı tutulmasına karar veriyor. Buranın adı Kin Kapısı olarak kalmıştır.

Patrikhane, milli mücadele esnasındaki yetkisini kötüye kullanmasından dolayı Atatürk’ün tepkisini çekmiş ve bu nedenle Lozan görüşmeleri sırasında verdiği demeçte Patrikhane’nin Yunanistan’a gönderilmesini istemiştir. Ancak başta İngilizler olmak üzere batılı güçlerin de talebiyle artık Patrikhane’nin siyasi işlere bulaşmayacağı sadece “Türkiye’deki Ortodoks azınlıkların dini vecibelerini yerine getiren bir Türk kurumu” haline getirilmesi garantisiyle Türkiye’de kalmasına izin verilmiş. Böylelikle eski imtiyazları ortadan kaldırılmış ve Lozan’da bu şekilde anlaşma metninde yer almış. Şu anda Fatih Kaymakamlığına bağlı bir Türk Kurumu statüsündedir.

Yan kapıdan Patrikhane Kilisesi’nin olduğu avluya giriyoruz.

Avluda Patrikhane binası ve kütüphane binaları da bulunuyor.

1901’de yangından hasar gören yapıların restorasyonu 1991’de yapılmış. Hala bazı bölümlerde restorasyon çalışmaları devam ediyordu.

Patrikhane Kilisesi (Aya Yorgi) 1720’lerde yapılmış. Aya Yorgi Kapadokya’da doğmuş bir aziz. Saint George olarak da biliniyor.

Kilise giriş kapısının üzerinde çift başlı Bizans Kartalı var.

Girişte narteks (koridor) bulunuyor.

Roma ve İstanbul’da bulunan batı ve doğu kiliseleri 1054’te “Büyük Şüphe” denilerek ayrılıyor. 1204’de ise 4. Haçlı Seferi İstanbul’a gelip şehri tamamen yağmalıyor. Önemli azizlerin kemikleri Vatikan’a götürülüyor. 2005’de ise iade ediliyor. Burada bulunan üç tanesi önemli. 1.Vasilis 2. Gregoryus 3. Yuhanna

Kilise altın işçiliği, fildişi sedef ve mermerden yapılan görüntüsü ile eski Bizans Kilise ihtişamını yansıtması açısından güzel bir örnek.

Solda görülen altın işçilikli ikonastasis (Doğu Kiliseleri’nde kutsal bölmeyi dinleyici salonundan ayıran ve üzerinde kutsal resimler bulunan duvar) 17. yüzyılda Barok ve Osmanlı mimari tarzında yapılmış. Üzerinde Hz. İsa’nın hayatı resmedilmiş.

Müslümanlıktaki minbere benzer dua kürsüsünde özel günlerde dua yapılıyormuş.

Fener Rum Lisesi

Benim çok beğendiğim, eski evlerin arasında ve bir yokuşun bitiminde yükselen kırmızı muhteşem yapı. Daha önce uzaktan gördüğümde Patrikhane zannettiğin bina.

Girişinde bir tanıtım yazısı var:

Kırmızı Mektep veya Mekteb-i Kebir olarak anılan Özel Fener Rum Lisesi ve İlköğretim Okulu Fransa’dan getirilen kırmızı tuğlalar ile şimdiki binası inşa edildiği için halk arasında Kırmızı Mektep olarak anılmaktadır. İstanbul’un 1453 yılında fethinden sonra Fatih Sultan Mehmet’in 1454 yılında Ortodoksların eğitimlerini kendi dillerinde yapabileceklerine dair bir ferman vermesinden sonra Fener semtinde bir okul kurularak eğitim ve öğretime başlandı. Zaman içinde Patrikhane Akademisi ve Rum Mekteb-i adını alan okula Osmanlılar geniş imkanlar sağladılar. 1861’de klasik eğitim veren bir liseye dönüştü. Şimdiki binası 1881’de Mimar Konstantin Dimadis tarafından inşa edildi. Okulun arkası yine bu okul mezunu Moldovya Prensi Dimitri Kantemir tarafından bağışlanmıştır. Okul üç kattan oluşan bir yapıya sahiptir. Kubbesi yerden 40 metre yüksekliğe sahip olup 3020 metrekare kullanılabilir alana sahiptir. Kuşbakışı görünüşünün ise kartalı andırdığı söylenmektedir.

Rum Lisesi 1980’lere kadar erkek lisesiymiş. Yakındaki kız lisesinde 3 öğrenci kalınca birleştirilmiş. Burada dünyevi, Heybeli Ruhban Okulu’nda ise dini eğitim verilirmiş.

Günümüzde İstanbul’da yaklaşık 1250 Rum yaşıyormuş. Eskiden 800 öğrenci varken şimdilerde 50 öğrenci varmış.

Kantemir Evi

Ünlü tarihçi Romen Prensi Dimitri Kantemir gençliğinde gönderildiği Enderun’da doğu kültürünü öğrenmiş. 1710’da Boğdan voyvodalığına atanmış. Aralıklarla yaşadığı İstanbul’da “Osmanlı İmparatorluğunun Yükselişi ve Çöküşü” adlı bir eser yazmış. Kendi icadı olan nota sistemi ile birçok klasik besteyi yok olmaktan kurtarmış. Osmanlı kültürünü batıya tanıtmış.

Kantemir Rusya’ya gittikten sonra da yazarlığa devam etmiştir. Kantemir’in, Osmanlı tarihi ile ilgili yazdığı kitabın batıda Osmanlı’ya ön yargı oluşturduğu öne sürülmüş. Kitap, Avrupa Devletleri’ne Türkler’i yenilgiye uğratmak için hayati önem taşıyan siyasi ve askeri öğütler içermekteymiş. Bu nedenle hain ilan edenler de bulunmaktaymış.

Kantemir’in Balat’ta oturduğu harap olmuş ev, Avrupa Birliği ve Fatih Belediyesi’nin ortaklaşa yürüttüğü proje kapsamında restore edilip 2010 yılında hizmete açılmış. Üst kat müze, alt kat Fatih Belediyesi’ne ait sosyal merkez olarak hayata geçirilmiş. Geldiğimizde alt katta bir kafe vardı. Ama müze açık değildi.

Evin yanından yokuş yukarı çıkan merdivenli sokaktan çıkıyoruz. Adı da Merdivenli Sokak.

Çıktıkça deniz manzaralı bir hal alıyor.

Yokuş bitiminde şirin pembe bir köşkle karşılaşıyoruz. Sahibi de sokak başına taburesini atmış gelen geçeni seyreden, konuşkan güler yüzlü bir amca. Burası birçok dizinin çekildiği bir mekanmış.

Buradan Rum Lisesi tarafına doğru sola dönüyoruz.

Yol bizi bir kiliseye götürüyor. Rum Lisesi’nin hemen arkasında bulunuyor.

Meryem Ana Rum Ortodoks Kilisesi (Kanlı Kilise, Moğollar’ın Meryem’i Kilisesi, Panayia Muhliotissa Kilisesi)

Hiçbir dönemde camiye dönüşmemiş İstanbul’daki tek kilise. 13. yüzyılda kırmızı tuğladan yapılmış.

Fatih Camisi’ni yapan Rum asıllı Mimar Atik Ali, Fatih’e ricada bulunduğu için kiliseye çevrilmiyor.

İçeride fotoğraf çekmek yasakmış. Bir tane çekmiş bulundum.

Duvarda Fatih’in fermanı (Orjinali Fener Rum Patrikhanesinde) var.

Fermanın üstünde Noel Baba olarak bilinen Aya Nikola’nın freski bulunuyor. Aynı zamanda gemicilerin azizi.

Kanlı Kilise denmesinin nedeni fetih sırasında Balat kapısından giren Türk askerleri ile Bizanslılar arasında en kanlı çarpışmaların bu kilisenin yakınlarında gerçekleşmesi. İlk yapıldığında üstü kubbe ile örtülü merkezi çevreleyen yarım kubbelerin oluşturduğu bir yonca yaprağı olarak tasarlanan kilise geçirdiği çok sayıda onarım sonucunda asimetrik hale gelmiş.

Moğollar’ın Meryem’i denen aslında Bizanslılar’ın Maria isimli bir prensesi. Diplomatik olaylarda kullanılmış bir prenses. Moğollar büyük tehlike olunca Moğol Hanı Hülagü ile evlenmek üzere gönderilmiş. Deve üstünde geçen uzun bir yolculuğun ardından vardığında Han’ın ölmüş olduğunu öğreniyor. Oğlu Abagü Han’la evleniyor. 15 yıl sonra savaşta O da ölünce başkası ile evlendirilmek istenmiş. O geri dönmeyi tercih etmiş. Bu kilise-manastırda hayatını tamamlamış.

Gezi rotasının çoğunu tamamlamış idik ki yeğenler biraz mızıklandılar. Yine de oldukça iyi dayandıklarını söyleyebilirim.

Bu nedenle Bulgar Kilisesi ve tarihi agora meyhanesini bir dahaki sefere bırakarak gezimizi noktalıyoruz. Esen kalın.

Aralık 2021’de Bulgar Kilisesi’ni gezme fırsatı bulduk.

Bulgar Kilisesi (Demir Kilise, Sveti Stefan Kilisesi)

Osmanlı döneminde bölgede ciddi bir Bulgar nüfus bulunuyordu ve 19. yüzyıl ortasına kadar Fener’deki Rum Ortodoks Patrikhanesi’ne bağlı kiliselerde ibadet ediyorlardı. 18. yüzyılın ikinci yarısında Balkanlar’da başlayan milliyetçilik akımlarından etkilenen Bulgarlar kendi kiliselerini kurma çabasına girişmişlerdi.

Prens Stefan Bogoridi’nin Fener ve Balat semtleri arasında bağışladığı arazi üzerindeki ahşap hane, İstanbul’daki Bulgarlar’ın gönüllü yardımları ile 1848 yılında kiliseye dönüştürülmüş. 1898 yılında ise ahşap olan bu kilise yanmış,  Haliç kıyısındaki zeminin betonarme inşaata uygun olmaması sebebiyle yerine bugün hala ayakta olan Demir Kilise inşa edilmiş. Projenin mimarı ünlü Ermeni mimar Aznavur.

Kilise 7 yıl süren restorasyonun ardından 7 Ocak 2018’de yeniden ibadete ve ziyarete açıldı.

500 ton demirden yapılan kilise, dünyada yapılmış 3 demir kiliseden (Arjantin, Avusturya) ayakta kalan tek kilise.

Neobarok ve neogotik mimari tarzının en iyi örneklerinden biri olan Sveti Stefan Kilisesi dönemin en ünlü kiliseleri arasında yer almaktaydı.

3 kubbeli, Haç planlı kilisenin mihrabı Haliç’e dönük. Çan kulesi 40 metre yükseklikte. Çanların hepsi Rusya’da dökülmüş.

Altın yaldızlı, görkemli ahşap ikonastas bölümü yapıdaki demirden olmayan tek yapı elemanı. Bu bölümde Rus ressamların yaptığı orijinal resimler yer alıyor.

Perispri Restaurant

Balat’ta seramik ve cam sanatçısı Cahide Erel tarafından açılmış bir restoran. Doğu Roma, Bizans ve Osmanlı mutfağı ile geleneksel Türk mutfağı lezzetlerinin 1850-1950 dönemlerine ait antikalarla servis edildiği, harikulade atmosfere sahip bir mekan. Her köşesi antika eşyalarla dolu.

Perispri; ruhun bedenle bağ kurmasını sağlayan yarı maddi, akışkan bir madde. Kimine göre varlığın özü, kimine göre ‘varolan’ın kendisi. Perispri hiçbir zaman yok olmaz, bedenler değişse de ezeli ruhu yeni bedenlerle ebediyete taşır. ‘Perispri’ hep vardır; bazen sezgi, bazen deja vu, bazen de anımsama sanılır.

 

1